Dẻo thơm gạo sạch Nàng Nhen

27 ngọn núi trập trùng bao bọc ruộng nương, cánh đồng lúa như thảm lụa vàng lả lơi theo gió. Ở đó, Bảy Núi chỉ vỏn vẹn 13 cây số vuông. Nằm ở Tây Nam tỉnh An Giang, giáp biên giới với Campuchia, Bảy Núi được ví là “thủ phủ” gạo bản địa được bà con lưu giữ và truyền thừa qua hàng trăm năm, như: Nàng Nhen, Nàng Noi, Nàng Kôl... Trong số này, phải kể đến Nàng Nhen, giống lúa cổ truyền của đồng bào dân tộc Khmer, chịu hạn giỏi, cơm ngon và dẫn đầu về giá cả.

Lấy điểm cực Bắc vùng Bảy Núi và quay theo chiều kim đồng hồ sẽ có một vùng đất nằm trong vành đai trong của các kênh: Vĩnh Tế - Trà Sư - Tri Tôn - Ninh Phước I - chữ U - kênh Mới - kênh T6 - kênh 5 xã - kênh 20 - kênh Vĩnh Tế. Vành đai này có đất pha cát đặc thù, nghèo dinh dưỡng nhưng đất ít độc, không phèn. Nàng Nhen cấy xuống, chỉ cần bón lót phân bò rồi chờ nước mưa mà thúc nhánh, nuôi đòng. Nói về hành trình cây lúa Nàng Nhen bén rễ trên vùng Bảy Núi, ông Nguyễn Văn Văn, Trưởng Phòng NN&PTNT huyện Tri Tôn cho biết: “Trước đây lúa Nàng Nhen và lúa mùa là 2 giống lúa chủ lực của ĐBSCL vì lúc đó chưa có nhiều giống chất lượng cao như bây giờ, chưa cải tiến kỹ thuật giống nên người dân cũng một phần lệ thuộc vào giống Nàng Nhen này”.

Theo lời ông Văn, Nàng Nhen là loại lúa thơm, hạt gạo thon nhỏ, hơi thuôn, không bạc bụng và cứng không dễ gãy đôi. Lúa để lâu không mất mùi, không mối mọt, ố vàng. Lên cơm thơm lừng, ăn không ngán. Do canh tác phụ thuộc vào nước mưa tự nhiên nên Nàng Nhen chỉ được trồng 1 vụ/năm, không sạ thẳng mà gieo mạ rồi cấy con. Đất ruộng trên được bà con làm kỹ, cày 2 bận, bừa 3 lần, đổ phân bò bón lót, gieo mạ tháng 7, cấy lúa tháng 8, thu hoạch tháng 12. Theo tập quán của đồng bào dân tộc Khmer, việc canh tác lúa Nàng Nhen không sử dụng phân hóa học, chỉ sử dụng phân bò là chính. Khó đẻ nhưng dễ nuôi, lúa Nàng Nhen lại nhẹ công chăm sóc vì ít bệnh, kháng rầy. Năng suất tối đa chỉ 3 tấn/héc ta nhưng bù lại có giá cao gần gấp đôi so với các loại lúa thường. Giá bán hiện tại dao động từ 16.000 đến 18.000 đồng/kg.

Trước năm 1975, Nàng Nhen được gieo trồng với diện tích 7.000 héc ta. Mùa trăng tròn tháng 7, nam thanh, nữ tú ra đồng cấy lúa, cười vang cả góc núi sau nhà. Lúa chín, đàn ông đập hạt, đàn bà gánh về. Nhưng mùa vui ấy không kéo dài được lâu, đến năm 1980, thị trường xuất hiện các giống lúa mới cho năng suất trung bình 6 tấn/héc ta. Trong khi, bối cảnh lương thực khó khăn mà các giống lúa cổ truyền lại cho năng suất thấp nên tập quán canh tác cũng thu hẹp dần. Ông Lê Thanh Phong, Phó Viện trưởng Viện Biến đổi khí hậu, Trường Đại học An Giang cho biết: “Nàng Nhen có đặc thù thời gian sinh trưởng khá dài nên khó cạnh tranh với những giống mới. Đối với những vùng có hệ thống bơm điện hoặc hệ thống thủy lợi hoàn chỉnh thì nông dân đã chuyển sang trồng lúa cho năng suất cao. Trồng Nàng Nhen không có lời vì lúa mùa cho năng suất thấp”.

Đến năm 1990, khi an ninh lương thực được đảm bảo, thị trường lúa gạo đòi hỏi gắt gao về chất lượng. Lúa Nàng Nhen với đặc tính gạo ngon cơm, mùi thơm nhẹ, hạt nhỏ hơi hồng, cơm không quá dẻo… đã được người tiêu dùng đón nhận và nông dân tiếp tục phát triển canh tác. Tuy nhiên, thời điểm đó giống lúa Nàng Nhen bị thoái hóa, cơm không còn thơm như ngày trước. PGS.TS Lê Việt Dũng (nguyên Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Cần Thơ) đã cho ra đời đề tài “Phục tráng giống lúa thơm Nàng Nhen” ở huyện Tri Tôn. Đề tài thành công, chuyển giao cho Trung tâm Khuyến nông huyện Tri Tôn 200kg giống lúa Nàng Nhen mới với 03 yếu tố khác biệt: Thời gian sinh trưởng khoảng 4 tháng (trong khi lúa thường phải 6 tháng); lúa phục tráng mùi thơm đậm hơn; thân cây lúa phục tráng cũng thấp hơn, dễ gặt hơn so với cây lúa thường quá cao. Chính quyền địa phương lập tức lên kế hoạch sản xuất 200 hecta lúa hữu cơ, trong đó có giống lúa này, để dựng lại thương hiệu nổi tiếng Nàng Nhen vùng Bảy Núi.  Thị trường đang chuyển dịch mạnh từ “ăn no” tới “ăn ngon”, không chỉ đảm bảo dinh dưỡng mà còn là dinh dưỡng theo nhu cầu. Người trồng lúa ở miền Tây Nam bộ bắt đầu chuyển sang một hướng mới, trồng lúa hữu cơ để nâng chất lượng, giá trị hạt gạo. Nàng Nhen trở thành “gương mặt” nổi trội trên thị trường gạo sạch ngày nay.